MARİFETNAME - 16-BÖLÜM

16-BÖLÜM:

SEKİZİNCİ BÖLÜM

İkinci göğün yapısını ve burada hâkim olan utarit yıldızının durumlarını

beş madde ile bildirir.

Birinci Madde

Utarit (merkür) yıldızının mümessil feleğini ve hareketinin görüntüsünü

bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Utarit feleği, yedi

gezegenden sayılmıştır ki, ay feleğine oranla sekizinci; zühre feleğinin

altında olup, iki aşağı nâmıyle meşhur olan iki feleğin altta olanıdır. Ay

feleğine yakındır. Utarit yıldızı burada tek başına hakim olup, karıştırıcı

ismi ile tanınmıştır. Bu feleğin durumu ve yapısı, parçaları bakımından,

öteki gezegenlerden farklıdır. Astronomlar, Utarit yıldızı için yere şâmil

üç büyük felek ve yere şâmil olmayan bir küçük felek tesbit etmişlerdir.

Gözetleme sureti ile değişik durumlarını bu dört felekle belirleyip,

nizamını vermişlerdir. Birinci felek küllî felektir ki; merkezde, eksende,

kuşakta, kutuplarda ve harekette burçlar feleğine uygun ve mümessildir. Bu

felek, öteki mümessiller gibi yere şâmil ve merkezi âlemin merkezidir. iki

paralel yüzeyle kuşatılmış küre bir cisimdir ki, üst yüzeyi üzerinde olan

zührenin alt yüzeyine ve alt yüzeyi altında olan ağın üst yüzeyine teğettir.

Bu mümessil felek, kendi üstünde ve altında bulunan diğer felekler gibi

önce büyük feleğin günlük hareketine uyup, âlemin merkezî çevresinde

doğudan batıya zorunlu hareket eder. İkinci olarak burçlar feleğinin yavaş

hareketi kadar kendi özel hareketi ile âlemin merkezi çevresinde doğudan

batıya zorunlu hareket eder. İkinci olarak burçlar feleğinin yavaş

hareketi kadar kendi özel hareketi ile âlemin merkezi çevresinde batıdan

doğuya âheste gider. Sanki burçlar feleğini hareket ettirmesi ile hareket

eder gibidir. Şu halde doruk, etek, tepe ve kuyruk noktaları bu hareket

üzere her yetmiş güneş senesinde bir derece mesafe kat eder. Utaritin

açıklanacak döndürücü feleğinde bulunan ikinci doruğundan başka ve ayın

açıklanacak doruğundan ve mümessilinden ve diğer noktalarından başkadır, -

zira ki bu dördü, onlara muhalif bulunup doğudan batıya hareket ederler-.

İkinci Madde:

Utarit Yıldızının merkez dışı olan yönetici feleğini ve taşıyıcı feleğini

apı ve hareketleri ile bildirir.

Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Utaritin yöneticisi,

mümessil feleği ile birlikte boş bir felektir ki, merkez dışı olan iki

feleğinin birincisidir. ikincisi dolu felektir ve utaritin dört feleğinden

ikincisidir. Yönetici felek, içine aldığı merkez dışı ikinci feleğin

merkezini, doğudan batıya hareket ettirerek idare ettiği için buna yönetici

derler. Merkez dışı olan diğer felekler, mümessil feleklerin içinde

oldukları gibi bu yönetici felek dahi mümessilinin içindedir. Yöneticinin

yumru yüzeyi, mümessilin yumru yüzeyine birinci doruk namıyle meşhur olan

ortak bir noktada teğettir. Yöneticinin çukur yüzeyi, mümessilin çukur

yüzeyine birinci etek adıyla bilinen ortak bir noktada temas etmiştir.

Yönetici feleğin merkezi, âlemin merkezinden altı derece kadar doruğu

tarafına çıkmıştır.

Mümessil felekten yönetici felek ayrıldıkta, diğer mümessilleri tamamlayıcı

olan ikişer küre şeklinde benzerleri, bu mümessilden dahi meydana

gelmiştir. Bundan sonra merkez dışının ikincisi, utarit yıldızının üçüncü

feleğidir. Bu yönetici felekten boşalmıştır. Döndürücünün merkezini taşır.

Yönetici felek, mümessilinin içinde bulunduğu üzere, bu taşıyıcı felek dahi

yönetici feleğin içindedir. Taşıyıcının yumru yüzeyi, yöneticinin yumru

yüzeyine ikinci evc namıyle bilinen bir noktada yetmişdir. Taşıyıcının

çukur yüzeyi ve yumru yüzeyi, yöneticinin çukur yüzeyine ikinci etek tabir

olunur bir noktada teğettir. Taşıyıcının merkezi, yöneticinin merkezinden

üç derece ve âlemin merkezinden dokuz derece doruk tarafına çıkmıştır.

Yönetici felekten taşıyıcı felek ayrıldıkta, yöneticiden iki küre kalır ki,

onun tamamlayıcısıdır.

Utarit bu tertip ve tecrübe ile bu şekil ve görünüşe gelir ki: Kendisinde

iki doruk ve iki etek bulunur. Bunlar mümessilden parça gibi

olduklarından, mümessil doruğu ve mümessil eteği namıyla şöhret

bulmuşlardır. Diğerleri dahi yöneticiden parça oldukları görünümünden

dolayı yönetici doruğu ve yönetici eteği adıyla isimlendirilmişlerdir.

Mümessilin doruk ve eteğine birinciler dahi derler. Yöneticiye mensup doruk

ve eteğe dahi ikinciler derler.

Her feleğin kendine özgü hareketi olup; kendi merkez, mihver, kuşak ve

kutupları üzerinde dönüp, dönüşünü tamam etmek kaçınılmaz olduğu için

utaritin yönetici feleği de, zührenin altında kendi mümessili içinde ve

kendi merkezi çevresinde hareketi ile batıdan doğuya burçlar sırasına

uymayan utaridin ikinci doruğunu idare eder. Güneşin ortası kadar hareket

edip bir güneş senesinde bir devresini tamamlar. Utaritin taşıyıcı feleği

dahi yönetici feleğin içinde, teki taşıyıcı felekler gibi kendi merkezi

çevresinde özel hareketi ile batıdan doğuya burçlar sırası üzere utaridin

döndürücü feleğini idare ile güneşin ortasının iki katı kadar hareket edip,

hareketinin yarısı yöneticinin sıraya uygun hareketine karşıdır. Diğer

yarısı güneşin ortasına eşit gelip, utarit her burçta onyedi gün bekleyip,

bazı burçlarda tereddüt etse, iki ay kalıp, senede bir derecesini güneşle

beraber tamamlar. Utaridin döndürücüsünün merkezi, zühreninki gibi sürekli

güneşin merkezine mutabık olup asla muhalefet etmez. Bunun için utarit

yıldızı döndürücüsünün çapının yarısından fazla güneşten ırağa gitmez.

Çapının yarısı ortasında yirmi dereceden fazla uzağa yetmez. (Allah daha

iyi bilir).

Üçüncü Madde

Utarit yıldızının döndürücü feleğini, şekil ve hareketiyle bildirir.

Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar, bu utarit yıldızının dahi

durumlarının tanzimine diğer şaşırmış gezegenler gibi, belirlenen ölçülerle

yetinmeyip; yere şâmil olmayan bir küçük felek dahi tespit edip, ona:

Döndürücü felek demişlerdir. Döndürücü felek, utaritin mümessil feleğinde

yere şâmil olmayan bir küçük felektir ki, utaritin dört feleğinden

dördüncüsüdür. Aynı zamanda yıldızın cisminin taşıyıcısıdır. Merkez dışı

olan üçüncü taşıyıcı feleğin kuşağında, yani iki kutbu arasında çakılmıştır

ki, çapı taşıyıcının kalınlığına eşit olup, yüzeyi, taşyıcı durumdaki

döndürücünün iki yüzeyine yukarıda ve aşağıda birer noktada teğettir.

Döndürücü felek, bir tek yüzeyle kuşatılmıştır, dolu ve küre bir cisimdir.

Taşıyıcı feleğin cisminde, kendi merkezi çevresinde kendine özgü

hareketiyle batıdan doğuya burçlar sırası üzere deveran edip; bir tarafında

çakılı olan utaridi kendisiyle birlik hareket ettirir. Bu felek, utarit

yıldızını bir gün bir gecede, kendi kuşağının üçyüzaltmış derecesinden üç

dereceden fazla mesafeye alıp gider. Yaklaşık, dört ayda bir dönüşünü

tamamlar. Bu harekete: Değişik hareket, özel hareket dahi derler.

Utarit yıldızı dahi tek yüzeyle kuşatılmış dolu, ışıklı ve kürevî bir

cisimdir. Döndürücü feleğini cisminde gömülmüştür ki, döndürücünün yüzeyinin

iki kutbu yarısında, kuşağı yanında, bir tarafta bulunup, ortak bir noktada

döndürücünün yüzeyine temas etmiştir. Yani yıldızın cismi, tamamiyle

döndürücünün cismine dahil bulunmuştur. Taşıyıcı felek, bir tarafında,

döndürücünün dönüşü gibi, utarit yıldızının dahi döndürücüsü tarafında,

kendi merkezi çevresinde, burçlar sırası üzere sürekli dönüş hareketini

incelemeyle; rasatçılar günyarısında bulunan güneş tutulmasında müşahede

etmişlerdir.

Dördüncü Madde

Utarit yıldızının sürat ve düz gidişini, yavaşlama ve duraklamasını, geri

dönüş ve şaşırmışlığını, güneş ile olan bağlantı ve yaklaşımı bildirir.

Ey aziz, astronomlar demişlerdir ki: Bu utarit yıldızına da, kâh sürat, kâh

düz gidiş, kâh yavaşlama, kâh duraklama, kâh geri dönüş ve kâh yürüyüşünde

şaşırmışlık ârız olur. Bu durumların açıklanması budur ki: Yıldız,

döndürücüsünün yukarısında bulundukta; kendi merkezinin hareketi,

döndürücüsünün merkezinin hareketine burçlar sırası üzere uyar ve yıldız

hızlı hareket eder görünür. Ne zaman döndürücü tarafına bir miktar eğilse,

düz hareket eder görünür. Yıldız, döndürücünün aşağısına inişte yavaş

hareket eder görünür. Zira ki, yıldızın kendi merkezi inişte olduğundan,

hareketi görünmez olup, ancak tedvirin merkezinin hareketi görünür. Yıldız,

döndürücünün en aşağısına yakın oldukta; kendi merkezinin burçlar sırasına

uymayan hareketi, döndürücünün merkezinin, taşıyıcının hareketiyle burçlar

sırası üzere olan hareketine eşit olup, hareketler birbirine muarız ve

karşı olmakla; yıldız durur görünür. Yıldızın geri dönüşü tamam olup, iki

hareket birbirine eşit geldikte; yıldız ikinci kez durur görünür. Bundan

sonra yine yavaş hareket eder görünür. Zira ki yıldızın kendi merkezi,

döndürücünün merkezinin hareketi görünür. Yavaşlamadan sonra tekrar hızlı

hareket eder görünür. Halbuki yıldız, kendi döndürücüsünde dönüşünü tek

düze sürdürür. Zira ki feleklerin hareketi, kendi küreleri kuşağına

nispetle basit, benzerli ve düzdür.

Yıldızın, geri dönüşünden önceki duruşuna: Birinci makam, ötekine: İkinci

makam derler. Utarit yıldızının geri dönüş süresi yirmibir gündür. Düz

gidişi üç ay beş gündür. Bu yıldızın, taşıyıcı feleğinin burçlar kuşağından

kuzeye ve güneye üç ve dörtte bir derece eğimli iken; döndürücüsünün dahi

doruğu ve eteği, eğilimli feleğinden kâh kuzeye, kâh güneye eğilimi olup;

yaklaşık altı derece enlem farkı dahi bulunmuştur. bu yıldız dahi

yürüyüşünde şaşırmış gibi görünüp, şaşırmış adıyla isimlendirilmiştir.

Güneşe nispetle bu yıldıza ârız olan bağlantı ve yaklaşımın açıklanması

budur ki: bu yıldızın taşıyıcısının hareketi, güneşin merkez dışı feleğinin

hareketiyle eşit olduğundan, döndürücünün merkezi dahi sürekli güneşin

merkezininkine eşit bulunmuştur. Şu halde utarit yıldızı, güneşin

çevresinde döndürücüsünün hareketiyle deveran eyledikçe, döndürücüsünün

yarıçapı miktarı güneşten uzaklıkta, onu tavaf edip; iki uzaklığın

ortalarına geldikte; kâh sabah, kâh akşam meşale gibi çakıp, kâh güneşle

yakın olur. Zühre gibi güneş kursuna yakın olup, her bir dönüşünde iki kere

güneşle yakın olur. Bir kere süratli gidişinin yarısında yani

döndürücüsünün zirvesinde bulundukta; sürekli çakışması ve yaklaşması olur.

Bir kere dahi geri dönüşünün yarıksında yani döndürücünün eteğinde oldukta;

güneşle sürekli çakışması ve yaklaşımı bulunur. İki yaklaşımı arasında olan

müddet iki aydır.

Beşinci Madde

Utarit yıldızının ilk doruk ve eteğinin, tepe ve kuyruk düğümlerinin

burçlar feleğindeki yerlerini; kendi tabiat ve vasıflarını; feleğinin

uzaklık mesafesini ve cisminin miktarını bildirir.

Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Utarit yıldızının

doruğu, tepe ile kuyruk düğümleri arasında yani eğilimli feleğinin burçlar

feleğinden kuzeye oldukça eğiliminde vâki olmuştur ki, tepe düğümünden

doksan derece sonradır. Çünkü üst ve aşağı noktalar, yukarıda açıklandığı

üzere, burçlar feleğinin hareketine uygun olan mümessillerin hareketleriyle

hareket ederler. İlk doruk, utaritin burçlar feleğinden eri, rumî tarihin

asiz senesinde terazi burcunun yirmi altı buçuk derecesindeydi. Eteği,

aynı şekilde koç burcunun yirmialtı buçuk derecesindeydi. Şu halde doruk ve

etek, tepe ve kuyruk dahi yukarıda defalarca açıklandığı üzere halen,

yaklaşık sekiz derece mesafe hareket etmişlerdir. Zira ki, rumî tarih halen

ikibin altmışdokuzdur. Hicrî tarih ise binyüzyetmişe, yetmiştir.

Utarit yıldızının tabiat ve vasıflarında müneccimler sözbirliği edip,

demişlerdir ki: Utaritin tabiatı soğukluk ve kuruluk olup, gündüz erkeği

bulunmuştur. Kendinden başka yıldızın tabiatiyle uyuşucu olduğundan; uyuşan

ve münafık nâmıyle isimlendirilmiştir. Bu yıldızın vasıfları: Edeb,

zeyreklik, anlayışlılık, feraset, zihin, dirayet, nutuk, belagat, nakış,

kitabet, hesap, isabet, zekâ, dikkat, sanat, hile ve hıyanet bulunmuştur.

Bu yıldızın tali düştüğü menilerde bu vasıflarıyla etkili olduğu

gözlenmiştir. Bu yıldız, pazar gecesi ve çarşamba gününe hâkim olduğu

gözlenmiştir. Bu yıldız, pazar gecesi ve çarşamba gününe hâkim bulunmuştur.

O gecenin ve bu gündüzün ilk saatleri, buna nispet kılınmıştır.

Utarit yıldızının ölçü ve cisminde, mümessil feleğinin uzaklığı mesafesinde

rasatçılar, geometriciler ve matematikçiler sözbirliğiyle demişlerdir ki:

Utaritin mümessil feleğinin yumru yüzeyinin, âlemin merkezinden uzaklığı,

yaklaşık ikiyüz yetmişaltıbin altıyüzelliiki fersah hesaplanmıştır. çukur

yüzeyinin uzaklığı ise yaklaşık seksenyedibin beşyüzyirmidört fersah

ölçülmüştür. Bu feleğin kalınlığı yaklaşık yüzseksendokuzbin

altıyüzyirmisekiz fersah ölçülmüştür. Utaritin cismi, yerkürenin cisminin

takriben otuzikidebir miktarı bulunup, delillerle hepsi ispatlanmıştır.