28-BÖLÜM:028:
ONUNCU BÖLÜM
Bileşiklerin oluşum keyfiyetini, yani tam bileşik cisimler olan üç bileşiği
(mevalid-i selâse) ki maden, bitki ve hayvandır. Hepsini yedi madde ile
açıklar.
Birinci Madde
Tabiilerden bulunan bileşikleri tümünün asıllarını ve maddelerini; tam
mürekkep cisimlerin cinslerini ve nevilerini toplucu bildirir.
Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Oluşum ve bozuşum âlemi
içinde meydana gelen atmosfer ve üç bileşik, yüksek babaların aşağı
analarda bulunan tesirlerinin neticesidir. Yani ay feleğinin içinde vücuda
gelen bileşik cisimlerin tamı ve tam olmayanı, bütün yedi gezegen yıldızın
dört unsurda olan tesirlerinden hâsıldır. Yedi gezegen ise, gece gündüz,
Hak'kın emrine itaatkâr ve boyun eğicidir. Hepsi onun güç ve kuvveti ile
hareketli ve tesirlidir. Nitekim Nazm-ı Kerim'inde buyurmuştur: "Güneşi,
ayı ve yıldızları, Allah, emrine bağlı kıldı. dikkat ediniz ki, hem
yaratmak hem de emretmek ona mahsustur. Alemlerin Rabbi olan Allah ne kadar
yücedir."(7/54)
BEYT
Çün yedi erden müdam hâmiledir çâr-zen
Tıfl-ı mevâlid hem doğmadadır dembedem
(Yedi erkekten dört kadın sürekli hamiledir. Üç bileşik çocuk sürekli
doğmaktadır.)
Dört unsur ki, ateş, su, hava ve topraktır. Bu dördün birbiri ile kaynaşıp
birleşmesinden meydana gelen tam bileşik cisimlerin, yani üç bileşiğin
birincisi maden cinsidir ki, taş nevileri dahi ondandır. Başlangıçta
dumanlar ve buharlar, unsurlara geçer ve değişir. Ama dumanlar yerin
incelikleridir ki, güneşin ısıtması ile havaya yükselir, onunla karışır.
Buharlar, nehir ve deniz sularının incelikleridir ki, yine güneşin ısıtması
ile havaya çıkıp onunla karışır. Buhar ve dumandan yarı bileşikler oluşur
ki, yukarıda açıklanan atmosferdir. Suların özleri karlar ve yağmurlardır
ki, yerin karnına çekildiğinde, orada toprak parçaları ile karışarak
koyulaşır. Bundan sonra yerin derinliğine sirayet eden güneşin harareti o
koyulaşan özleri kaynatarak maden, bitki ve hayan maddesi eder. Bu üç
bileşik ancak birbirine şaşırtıcı bir tertiple, lâtif nizamla suret
bulmuştur. Bütün bunları yapın, zalimlerin söylediklerinden yüce olan,
Allah'dır.
Bu kâinatın ilk mertebeleri kesif topraktır. Son mertebeleri temiz nefstir
ki, gayet lâtiftir. Zira ki madenlerin evveli toprak ve suya, sonu bitkiye
bitişiktir. Bitkileri nevveli madene ve sonu hayvana bitişiktir.
Hayvanların evveli bitkiye ve sonu insana bitişiktir. İnsanî nefislerin
evveli hayvan ve sonu melekî temiz nefislere ulaşır. Olgunluğu ancak onda
hâsıldır.
NAZM
Bu kâinat-ı cihan hep tebeddül eyler ümîd
Semadan arza dek ve zerrelerle tâ hurşîd
Cihan kevn ve fesâd içre cümle rağbetle
Kemalini talib eyler mürebbiden cavid
Kemal-i hak nebat ve kemal-i hayvandır
Kemal-i hayvan insandır oldur asl-ı nüvîd
Kemal-i âde olur hem visâl-i aşk-ı cemil
Ki oldur asl-ı muradât gayet-i her ümid
Çü bahr-i mevc olur ondan buhar ve gıym ve matar
Matar ki sel olur aslın bulur garib ve bayid
Çü aşk seyreder eşyayı devreder daim
Her anda kevn ve fesad oldu başka halk-ı cedîd
O ki cihanı bu hikmetle seyreder Hakkı
Ol ehl-i dildir o vası-i dil oldu arş-ı mecîd
(Bu cihan kâinatı ümit hep değiştirir; gökten yere dek zerrelerle ta
güneşe. Hepsi, oluşum ve bozuşum cihanı içire rağbetle, daii Mürebbi'den
kemalini ister. Toprağın kemali bitkidir, bitkinin kemali hayvandır,
hayvanın kemali insandır; müjdenin aslı odur. İnsanın kemali, Celil'in
aşkına ulaşmaktır ki odur muratların aslı ve her ümidin gayesi. Çünkü
dalgalı deniz olur ve ondan buhar, bulut, yağmur ve ysel olur, aslını bulur
ve uzak ve yakın. Aşk, eşyayı seyreder ve sürekli devreder. Oluşum ve
bozuşum her anda yeni ve başka bir yaratılış oldu. Ey Hakkı! O ki, cihanı
bu hikmetle seyreder; o, gönül ehlidir.O geniş gönül, Mecid'in arşı oldu.)
İkinci Madde
Üç bileşiğin ilki olan madenlerin durumlarını ayrıntılı olarak ve
çeşitlerin toplu olarak bildirir.
Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Üç bileşiğin başlangıcı
bulunan madenlerin cümlesi, yerin içinde hapsolan buhar ve dumanlardan
oluşan cisimlerdir ki, nicelik ve nitelikte muhtelif bulunan karışımlar ve
bileşimler olmuştur. Eğer bileşimi kavi olup, çekiş kabul ederse, yedi
meşhur cisimdir ki: Altın, gümüş, bakır, kalay, demir, kurşun ve tunçtur.
Bileşimi kavi olup, çekiçle ezilmezse, taş cinsidir ki: Elmas, la'l, yakut,
zümrüt, zebercet, seylan ve pîruze gibidir.
Eğer buhar, duman üzere üstün gelirse; yeşim, mermer, billur, civa vesair
şeffaf olan cevherler oluşur. Eğer duman buhar üzere üstün olursa; tuz,
karbonat, kükürt, nişadır ve şap gibi. Bazı taşlar, rutubetle çözülür;
tuzlu cisimler gibi. Bazısı ateşle çözülür; kalsiyum ve kükürt gibi.
Yumuşak ise, cıva olur.
Bütün madenlerin asılları, bir miktar yer içinde oluşup durdukta; onlardan
füruu, asırların geçmesiyle zeminin dibine girip ve inip gitmektedir.
Nitekim bütün bitkilerin ve ağaçların asılları, yerin altında oluşup, bir
süre durduktan sonra onlardan füruu ve dalları zamanların geçmesiyle havaya
çıkmaktadır.
Yedi meşhur cismin oluşumu, ancak cıva ile kükürtün nicelik ve nitelikte
farklılıklarından ve karışmalarından hâsıl olur. Cıvanın oluşumu, o su
parçalarındandır ki, toprağın ince parçalarına karışıp, yüksek hareketle
kaynaşmıştır. Kükürt ise, şiddetli hareketle karşılaşan ve su toprak
parçalarından oluştur ki, sıcaktan yağ gibi olmuştur.
Şeffaf ve katı cisimlerin oluşumu; o tatlı sulardandır ki, madenlerde sert
taşlar içinde nice bin yıl uzun bekleyişle safa bulup, madeni, hareketinden
taşlaşmıştır. Şeffaf olmayan cisimlerin oluşumu; o yapışkan çamurla suyun
kaynaşmasındandır ki, güneşin harareti ona, nice bin sene tesir etmiştir.
Rutubetle ayrışan cisimlerin oluşumu; yerin yakıcı ve kuru maddelerine
suyun şiddetli karışımından hâsıl olur.
Yağlı cisimlerin oluşumu; yerin içinde bekleyen rutubetlerdendir ki,
madenin hararetiyle incelip ve çözülüp, bölgenin toprağına karıştığında,
madenin harareti onu, pişirmekle yağ gibi koyu olmuştur. Şu halde altın
madeni, dağlar içinde ve yumuşak taşlı, kumlu yerlerde oluşur. Gümüş ve
benzerleri, dağların içinde yumuşak toprak ile karışan taşlar içine
oluşurlar. Kükürt madenleri; nemli, ıslak, yağlı ve yumuşak toprakta
oluşurlar. Tuz, yumuşak yerlerde hâsıl olur. Kireç madeni, kireç ile
karışan kumlu yerlerde oluşur. Zaclar ve şaplar, kıraç ve sert yerlerde
vücuda gelirler.
Bu kıyas üzere her maden, bir bölgeye mahsus bulunmuştur. O madenin
oluşumu, o bölgenin özelliklerinden bilinmiştir. Tek tek çok olmalarına
rağmen, madenler üç neve münhasır kılınmıştır: Katı madenler, taş madenler,
yağlı madenler.
Üçüncü Madde
Madenlerden katı cisimlerin oluşumunu, tabiatlarını ve vasıflarını
bildirir.
Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Üç tür madenden
evvelkisi katılardır ki, adı geçen yedi meşhur cisimdir. Onların hepsi
ancak kükürtler ile cıvadan oluşurlar. Eğer kükürt ve cıva saf olup,
biribirine tamamen kaynaştılarsa, yer, suyun rutubetini çeker ki; o kükürt,
o cıvanın rutubetini emdiyse ve o kükürtün boyama gücü olup, cıva ile uygun
bir ölçü bulduysa, madeni, hararetiyle nice bin yıl pişip yandıysa, o
kaynaşıp sarı altın olur. Eğer kükürt ve cıva safî olup, tamamen karıştıysa,
ölçüleri de uygun gelip uzun zamanda pişip yandılarsa ve kükürt beyaz olup,
rutubetten kaldıysa, o kaynaşıp, beyaz gümüş olur. Eğer pişmezden önce ona
soğuk isabet ederse, kaynaşıp tunç olur. Eğer cıva saf ve kükürt bozuk
olup, piştiyse bakır oluşur. Eğer bozuk kükürt yanmadıysa, kalay oluşur.
Eğer kükürt ve cıva ikisi de bozuk olursa, kurşun hâsıl olur.
Şu halde katı madenlere ârız olan farklılık, kükürt nevileriyle cıvanın ya
niceliklerinden veya keyfiyetlerinden hâsıl olduğu tecrübe ile bilinmiştir.
Ama katıların sultanı bulunan altının tabiati sıcak, yumuşak ve latiftir.
Ateşle yanmaz. Su zerreciklerinin toprak zerreciklerine şiddetli
kaynaşmasından, ayrışmasına ateş bile kâdir olmaz. Toprak içinde bin yıl
kalsa çürümez, paslanmaz. Rengi sarı ve berraktır. Tabiatı tatlı, kokusu
hoştur. Cismi paktır. Lekesi olmaz. Ağırdır. Kendi güzeldir. Değerlidir. Şu
halde tabii harareti, ateş rengi sarılığı olduğundandır. Yumuşaklığı,
yağlılığı fazla olduğundandır. Berraklığı, suyu saf kaldığındandır. Tadının
tatlılığı ve kokusunun temizliği kükürtünün saf olduğundandır. Letafet ve
nezafeti, cıvası saf ve pak olduğundandır. Ağırlığı, topraktan
olmasındandır. Güzellik ve değeri, tabii nefsin ona şua saldığındandır. Bu
sarı altın, nakittir. İki cihanın ender sermayesidir. Eşyanın en
değerlisidir. Hüda'nın nimetlerinin en şereflisidir. Zira ki sarı altın,
din ve dünyanın kıvamıdır. Alem halkının nizamıdır. Her iklimde revaç
bulmuştur. Herkes ona muhtaç olmuştur. Dünya erkeklerine kuvvet ve
izzettir. Süs isteyen kadınlara lezzettir. Nitekim denilmiştir:
NAZM
Ey altın bütün lezzetlerin toplayıcısının
Cihandakilerin her zaman sevgilisi sensin
Şüphesiz Hüda değilsin velakin Hüda'ya yemin olsun
Ayıpların örtücüsü ve ihtiyaçların kadısısın
Beyaz gümüş: Madeninde maddesi olan kükürt beyaz olmayıp, karışım parçaları
eksik kalsa, o sarı altın olurdu. Gümüş, sürekli ateşle erir. Toprak içinde
uzun zamanla çürür, beyazlığı simsiyah olur. Zira ki, Lekesi en yakınına
gider. Ona cıva yaklaşsa çekiç kabul demeyip, kırılır. Kükürt isabet
ettiğinde, beyaz gümüş iken simsiyah olur.
Bakır: Gümüşe yakındır. Farkı, sadece renginin kırmızılığı, kirinin çokluğu,
tabiatının kuruluğu, tadının kekreliği ve kokusudur. Onun kırmızılığının
fazlalığı, kükürtünün hareketindendir. Şu halde onu, beyazlatmaya ve
yumuşatmaya gücü yeten kimse, her ihtiyacına zafer bulmuştur.
Demir'in siyahlığı, hararetinin aşırılığından bilinmiştir. Diğer katı
madenlerden ziyade sulu bulunmuştur.
Kalay: Beyaz gümüş cinsindendir. Lâkin ana karnında cenine âfet erişip zayi
olduğu gibi yerin karnında gümüşe üç âfet eriştikte kalaya dönüşür. Üç
âfet: Değişken su, kötü kokuya rehavettir.
Kurşun: Bozuk sınıfıdır, oluşumu ve bozuşumu onun gibidir. Tunç: Tabiatı
hepsinden daha soğuk ve daha kurudur. Kokusu dahi pistir.
Allah'ın sanatının tefekkürü için katıların durumları bu miktar yeterlidir.
Dördüncü Madde
Madenlerden taş cisimlerin oluşum ve renklenişini kısaca bildirir.
Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Bütün şeffaf taşlar,
yağmur sularından yerde hapsolan rutubetlerden oluşup, doğarlar. Şeffaf
olmayan taşlarsa, güneşin hararetinin tesiriyle olan su ve yapışkan çamurun
birleşmesinden oluşurlar.
Şeffat taşları oluşumu ve renklenişi, yağmur suları ve rutubet, zemin ve
maden taşları ve mağaralar içinde hapsolup; madenler ile karışmayıp, nice
bin yıl onda kalmakla ziyade safa ve sertleşme ve katılık kazanıp, onlardan
öyle sert taşlar oluşur ki, su ve ateş ile etkilenip kırılmazlar. Muteber
cevherle olup, yerde kalmazlar. Renklerinin farklılığı, gezegenlerin
ışıklarıyle vücut bulmuştur. Her yıldız cevherlerin nice nevillerine
delalet edip, şuasını o dağlar üzerine salıp, o madenlere böyle istila
etmiştir. Zira ki, zühalin siyahlığı, müşterinin yeşilliği, merihin
kırmızılığı, güneşin sarılığı, zührenin maviliği, utaritin rengi ve ayın
beyazlığı onları renklendirmiştir.
Cevherlerin çeşitleri oldukça çoktur. Hepsinin sultanı ve kıymette pahalısı
elmas cevheridir ki, madenlerin tümünden daha sert ve daha kavi muayene
kılınmıştır. bütün madenlerden daha değerli ve daha saf yaratılmıştır.
Hepsine üstün ve etkili iken, fakat kurşunla mağlup ve etkilenmesi Hak'kın
gayretinden bilinmiştir. Buna yakın cevher zümrüttür ki, ona bakanın gözü
nur ve gönlü sürur bulur. Şuasından yılan kör olur. Zümrüt cevherinin
faydaları ve özellikleri çoktur. Lakin burada kısa kesilmiştir.
Şeffaf taşların doğuşu, yukarıda anlatıldığı üzere, zamanların geçmesiyle
güneşin hararetinin tesirlerinden kaynaşan su ve yapışkan çamurdandır ki; o
çamur taşlaşıp kalmıştır. Nitekim ateşin tesirinden soğuk süt yoğurt
olmuştur. Taşların farklılığı, yerlerine bağlıdır. Eğer yer, toprak ve
sıcak çamurdan bulunduysa, mutlak taş olunur Eğer sıcak yerde olursa, ondan
tuz ve şaplar oluşur. Eğer kıraç yerlerde bulunduysa,o yapışkan çamurdan
kırmızı, sarı ve yeşil zaclar oluşur. Şu halde her yerin bir başka
özellikleri vardır ki, onları yaratan alemin yaratıcısı Allah bilir. Kâh
olur ki, taş suda oluşur. Bunun sebebi, o suyun veya o yerin
özelliklerindendir. Kâh olur ki, havaya yükselen duman zerreciklerinin
sıcaklığı soğuk isabetiyle soğuyup, havada taş oluşur, düşe ki, taş yağdı
derler. Kâh olur ki, yıldırım ile taş veya demir yahut bakır vâki olur.
İmdi, madenlerin üç çeşidinin ikinci nevi olan taşlar, bu kadarca açıklama
üzerine kısa kesilmiştir.
Madenlerin üçüncü çeşidi bulunan yağlı cisimler, unlara kıyas ile tamamiyle
atlanmıştır. Zira ki madenlerin sınıfları, unsurların mizaçlarının
itidalinden uzak olduğundan, gayet çok bulunmuştur. Bitkilerin cinsi, mizaç
itidaline yakın olduğundan çeşitleri onlardan az bulunmuştur. Hayvan cinsi
mizaç itidaline bitkilerden daha yakın olduğundan, çeşitleri dahi ondan
daha az olup, onsekizbin nevi bulunup, her nevhi, bir âlem olarak
isimlendirilmiştir. Bir nevi dahi, insanlık âlemi bilinmiştir. Bu insan
cinsi, mizaç itidalinin olgunluğu üzere bulunduğundan, fertleri hepsinden az
olup, daha izzetli ve nâdir bulunmuştur.
Şu halde Yaratıcı'nın sanatını düşünmek için madenlerin durumları bu miktar
ile yetinilmiştir. Zira ki Allah'ın kudreti sonsuz bilinmiştir.
Beşinci Madde
Üç bileşiğin ikincisi olan bitkilerin durumlarını topluca bildirir.
ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Üç bileşiğin ikincisi
bitkilerdir. Onların bir şuursuz kuvveti vardır. Yani bitki cinsinin bir
tabiatı vardır ki, ondan farklı hareketler ve değişik âletler vasıtasıyla
muhtelif hareketler çıkar. O kuvvete bitkisel nefs derler ki, o tabii
cismin ancak doğuş, artış ve beslenme yönünden ilk kemalidir. Ve bitkisel
nefsin gıda kuvveti vardır ki, şahsın bekası onunladır. Bu o kuvvettir ki,
su gibi olan öteki cismi kendi bulduğu cismin miraç, kıvam, renk ve
cevheri benzerine değişip, tabii hararetle cisminden çözülen eksikliğe
bedel, ona benzediği ile yapışır. Onun namlı kuvveti vardır ki, şahsın
olgunluğu onunla hasıldır. Bu o kudrettir ki, olduğu cismi uzunluk,
genişlik ve derinlik taraflarından artırır. Tâ o cisim tabiatı gereğince
yetişme olgunluğuna ulaşıncaya dek gider. Onun üreme kuvveti vardır ki
cinsinin bekası onunladır. Bu o kudrettir ki kendi cisminden bir cüzü olup,
kendi benzeri vücut bulmak için başlangıç ve madde olur. Ona bitki tohumu
denir. Beslenme kuvveti, besinleri çeker. Sonra tutar. Sonra hazmeder.
Sonra fazlasını atar. Şu halde onun dört hizmetçisi vardır ki; çekme
kuvveti, tutma kuvveti, hazım kuvveti ve atma kuvvetidir. Namlı kuvvet,
bitki yetişme olgunluğunu bulduğunda duraklar. Ama beslenme kuvveti âciz
oluncaya dek işini sürdürür. O âciz olduğunda bitkiye ölüp erişip, kurur.
Bütün bitkiler, yerin bir miktar derinliğinde oluşup eğlendiğinde yavaş
yavaş havaya çıkar. Ama bitkilerin bütün sınıf ve çeşitlerinin sınırını ve
hesabını ancak onların yaratıcısı bilir. Doktorlara lazım olan bazı
parçalar ve ilaçlar, özellikleri ile tıp kitaplarında yazılmıştır. Halka
lazım olan sebzeler ve meyveler, bütün vasıfları ile insanların dillerinde
meşhur olduğundan, batki cinsinin nevi ve sınıflarının isim ve
özelliklerini saymakla mevzu uzatılmayıp: Tek yaratıcısına ve Allah'ı
bilmeye vesile olmak için kühn ve mahiyetini bu miktarca açıklama ile
yetinilmiştir. Nitekim bitki cinslerine ibretle bakmak için denilmiştir.
BEYT
Her bitki ki yerde biter
Allah birdir ve benzersizdir der
BEYT
Akıllı olanın gözünde ağazların yeşil yaprakları
He yaprağı Allah'ı tanıtan bir defterdir.
Altıncı Madde
Üç bileşiğin üçüncüsü olan hayvanların durumunu topluca bildirir.
Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Üç bileşiğin üçüncüsü
hayvan cinsidir ki, o hayvani nefstir. Mümtaz olmayan nefs, tabii cismin
ilk kemalidir. İradi hareketle hareket eder. Bu hayvani nefs için mahsus
olan eserlerden iki kuvveti vardır ki: Anlama kuvveti ve hareket
kuvvetidir. Anlama kuvveti, ya bedenin dışında olur veya içinde olur.
Bedenin dışında olan beş kuvvettir ki: İşitme, görme, koklama, tatma ve
dokunmadır.
İşitme bir kuvvettir ki: Kulağın alt yüzeyinde döşenmiş olan sinirlerde
konulmuştur. Bu sinirlerde davul gibi hava hopsolmuştur. Eğer şiddetli
mağaradan veya kuvvetli kaleden hasıl olan sesin keyfiyeti ile nitelenen
hava dalgalandığında, yakın olursa, o sinirlere ulaşıp onu titrettiğinde
orada bulunan işitme duyusu o sesi idrak eder.
Görme bir kuvvettir ki; Dimağın önünde bitip biribirine yaklaşması ile
raslaşıp ve kesişip ondan uzaklaşmakla gözün yağ tabakalarına ulaşan iki
içi boş sinirin ulaştığı yerde konulmuştur. Ona iki nurun toplanması dahi
derler.
Koklama bir kuvvettir ki: Dimağın önünde olan ee başları gibi iki fazlalık
içere konulmuştur.
Tatma bir kuvvettir ki: Dilin cismi üzerine döşenmiş olan sinirler içinde
bulunur. Onun idraki tükrük rutubetinin aracılığı iledir. Ona yiyecekten
ince zerrecikler karımış olup, ondan dilin cismine değdiğinde, yiyeceğin
tadını hisseder.
Dokunma bir kuvvettir ki; Hayvan cisminin çoğuna karışmış olan sinirlerde
konulmuştur.
Hayvanın içinde olan kuvvetler beştir ki: Müşterek his, hayal, vehmetme,
hafıza ve tasarruftur.
Müşterek his bir kuvvettir ki: Dimağda olan üç boşluğun birinci boşluğu
önüne bağlanmıştır. Dış duyulara ulaşan suretlerin hepsini, müşterek his,
kabul edip iç güçlere tev zi eder.
Hayal bir kuvvettir ki: Dimağın birinci boşluğunun sonunda konulmuştur.
Hissedilen bütün suretleri, müşterek histen alıp, bu suretlerin
koybolmasından sonra hepsini korur, nakşeder, tasvir eder ve temsil eder.
Bu hayal, müşterek hissin hazinesidir.
Vehmetme bir kuvvettir ki: Dimağda olan orta boşluğun sonunda konulmuştur.
Bu kuvvet, hissolunanlarda mevcut olup, dış hislerle idrak olunmayan cüzî
mânaları idrak eder. Nitekim vehmetme kuvveti hükmeder ki, kurt kendisinden
kaçılması gereken bir hayvandır.
Hafıza bir kuvvettir ki: Dimağın arka boşluğunun önünde konulmuştur.
Vehmetme kuvvetinin cüzî mânaların hissolunamayanlarından idrak ettiklerini
hıfzeder. Bu hafıza, vehmetmenin hazinesidir.
Tasarruf bir kuvvettir ki: Dimağdan orta boşluğun önünde konulmuştur. Bu
kuvvetin durum ve şânı, hayal ve hafızadan olan suret ve mânaların bazısını
bazısına bileştirip, bazısını bazısından ayırmaktır. Eğer bir tasarruf etme
kuvvetini, akıl, kendi algıladıklarında kullanırsa buna: Düşünme derler.
Eğer bunu, vehmetme kuvveti, kendi hissetliklerinden kullanırsa buna: Hayal
etme derler.
Hayvanî nefsin hareket etme kuvveti iki kısımdır ki: Sebeb olucu kuvvet ve
yapıcı kuvvettir. sebeb olucu ki, şevk kuvveti dahi derler, o bir kuvvettir
ki, kaçan hayalde istenen ybir suret veya istenmeyen bir suret resmolunsa,
yapıcı kuvveti azaları tahrike sevk eder. Eğer sebeb olucu, yapcıyı
lezzetlerin meydana gelmesi için olan hayal edilen yararlı eşyayı veya
zararlıyı isteyecek tahrike sevkederse, ona: Şehvanî kuvvet derler. Eğer
sebeb olucu, yapıcıyı üstün istek için hayal olunan zararlı eşyayı veya
faydalıyı defedecek tahrike sevkederse, ona: Gazap kuvveti derler. Yapıcı,
bir kuvvettir ki; sinir, bağ, et ve zardan bileşen kasları, sıkmak ve
gevşetmekle azaların hareketi için hazırlar.
Yedinci Madde
Hayvan cinsini en şerefli nevileri ve en güzel sınıfları bulunan insan
fertlerinin mahiyetini topluca bildirir:
Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Hayvan cinsinin en
güzel nevileri bu insan nevidir ki, varlıkların şerefi, kâinatın neticesi
ve konuşucu nefse sahip ve ayna odur.
Konuşan nefs, bir cevherdir ki: Kendisi hattızatında maddeden mücerrettir.
Lakin işlerinde maddeye yakındır. Külli işleri ve mücerret cüz'ileri idrak
edip, fikri işler etmek yönünden vasıta ve âlet olan tabii cismin ilk
kemalidir. Bu konuşan nefsin akıl edici bir kuvveti vardır ki, onunla
tasavvur ve tasdik edilen işleri idrak eder. Bu kuvvete nazari akıl ve
nazari kuvvet derler. Konuşucu nefsin bir yapıcı kuvveti dahi vardır ki,
onunla insan bedeni cüz'i fiillerden yana kendine mahsus olan görüş ve
itikat gereği üzere tahrik eder. Bu konuşucu nefsin akıl edilenlerin
tümünden halî olup, çocuğun yazı yazma istidadı gibi akıl edilen şeylerin
hepsine istidadı olmasıdır. Bu mertebede ona kaos akıl derler. İkinci
mertebesi: Ona bedihi akla uygun şeyler hasıl olup bedihi olanlardan, fikir
ile nazarıyata geçiştir. Bunda, ona, meleke ile akıl derler. Bu akıl öyle
latif olsa ki, ona bütün nazarıyat düşünmeden hasıl olup, fikre ihtiyacı
kalması, buna; Kutsî kuvvet derler. Üçüncü mertebesi; Ona akla uygun nazarî
şeyler mütalaasız hasıl olup, yanında bi haysiyetle saklanmaktır ki,
istediğinde ihtiyaçsız hepsini hazır etmesidir. Bunda nefse: Fiille akıl
derler. Dördüncü mertebesi: kazanılmış, akla uygun şeyleri mütala
etmesidir. Bu mertebede konuşucu nefse: Mutlak akıl derler.
Hayvanların bütün nev'i ve isimlerini, tabiat ve şekillerini, vasıf ve
durumlarını ancak onları yaratan Allah Teâlâ Hazretleri bilir. Bazı
kitaplarda yazılmış ve dillerde meşhur olan budur ki: Hayvan cinsi
onsekizbin nevidir.Her nevi başka alemdir. Şu halde toplamı onsekizbin âlem
olur. Bu onsekizbin âlemi icad ve halkedip, sayısı hesaba gelmeyen
sınıfları ve ferteri her an dirilten, terbiye eden ve öldüren Allah'ın
kudret ve azametini fikretme ve düşünmeye vesile olmakla; büyük âlemin
durumları ve içinde bulunan âlemleri bu miktar açıklama ile yetinilip,
sonsuz sırların hakikatleri ve bediî sanatların yaratıcısı bulunan cismanî
âlem ilminde sınırsız deniz olan rabbanî hikmete bundan ziyade dalınmayıp;
kâinatın aynası olan birinci kitap burada bitmiştir. Zira ki, insanın zarfı
ve kabuğu bulunan felekler ve unsurlar âleminden geçilip, insanın emrinde
olan madenler, bitkiler ve hayvandan geçilip, cihanın özlerinin öçü nişansız
sultanın dergah ve kapusu olan insanın can ve cisminin anatomi ilmine
girilmiştir. Çünkü yüce istek ve en kısa maksat Hazreti Mevla'nın huzuru
bulunmuştur. Şu halde âlemin yaratıcısından gaflet edip, âlemin durumları
ile meşgul olmak; padişahın huzurunda bulunan köle, sultandan yüz döndürüp
sarayın süslerini seyre dalıp kalmak misali bilinmiştir. Nitekim şu
beyitler ile ona işaret kılınmıştır:
BEYT
Hanenin lazım olan sahibidir
Bilmeyen hanesinin talibidir
Tâ ki bu cihan hey'etine olmalı hayran
Eflâk u dil câna gel et âlemi seyrân
(Lazım olan evin sahibidir. Bilmeyen evi ister. Bu cihanın yapısına hayran
olmalı. Gönül ve can göklerine gel, âlemi seyret.)
NAZM
Nazar eyle bu devr-i eflâke / Daire oldu nokta-i hâke
Daire içre âlem-i imkân / Alem içre behâim ve insan
Oldu insan içinde arş-ı âzîm / Kâbe'tullah yani kalb-i selîm
Kalb içinde muhabbet-i şüphân / Ahsen'el-hâlikîn ve âlişân
Anın ile vücuda geldi cihân / Bahr ile sanki mevc-i bîpayân
Katreden âdemi kılur peydâ / Anı bahr-ı ulûm eder mahzâ
(Bu dönen feleklere bak, toprağın noktasına daire oldu. İmkân âlemi daire
içinde âlem içere hayvanlar ve insanlar: İnsan içinde oldu büyük arş,
Allah'ın kâbesi yani selim kalb. Kalb içinde şanı yüksek, yaratıcıların en
güzeli süphan olan Alah'ın sevgisi vardır. Onunla cihan vücuda geldi; sanki
denizle ölçüsüz dalga. Damladan insanı peyda eder, onu ilimler denizi
kılar.)
NAZM
Kendedir cehl ile zulmet nefs-i şebânındadır
Kandedir ilim ile hikmet bil ânı cânındadır
Zâhiren ahkâm-ı eflâkin eğer mahkûm isen
Bâtınen ây u gün felekler cümle fermanındadır.
Sûretâ bu harman-ı âlemde sen bi danesin
Mânâ yüzünde ne kim var cümle harmanındadır
Saykal ur mirât-ı kalbe taşraya bakmağı ko
ASen sana bak cümle âlem halkı divanındadır
Vech-i Hakk'a âyinesin sen özünü bir hoş gözet
Men arafe sırrındaki mâden senin kânındadır
(Bilgisizlikle ykaranlık nerdedir? Doymayan nefsindedir. ilimle hikmet
nerdedir? Onun canındadır bil. Görünüşte feleklerin hükümlerinin
mahkumusun, aslında ay, gün ve felekler hepsi senin fermanındadır. Sureta
bu âlem harmanında bir tanesin. Mâna yüzünde ne varsa hepsi senin
harmanındadır. Kalp aynasına cilâ vur, dışarıya bakmayı bırak. Sen, sana
bak; âlemin bütün halkı divanındadır. Hakk'ın yüzüne aynasın sen. Özünü
iyice gözet, "kendini bilen, Rabbi'ni bildi" sırrındaki maden, senin
kanındadır.
Bu web sitesi ücretsiz olarak Bedava-Sitem.com ile oluşturulmuştur. Siz de kendi web sitenizi kurmak ister misiniz?
